संस्कृतमधले २२ उपसर्ग

संस्कृतमध्ये 22 उपसर्ग आहेत:-

प्र, परा, अप, सम्‌, अनु, अव, निस्‌, निर्‌, दुस्‌, दुर्‌, वि, आ (आङ्‌), नि, अधि, अपि, अति, सु, उत् /उद्‌, अभि, प्रति, परि आणि उप. मराठी आणि इतर संस्कृतोद्भव भाषांमध्येसुद्धा त्यांचा वापर होतो.

त्यांचे अर्थ पुढीलप्रमाणे:-

अति - excessive, surpassing, over, beyond

अधि - above, additional, upon

अनु - after, behind, along, near, with, orderly

अप - away, off, back, down, negation, bad, wrong

अपि - placing over, uniting, proximity, in addition to

अभि - intensive, over, towards, on, upon

अव - down, off, away

आ - towards, near, opposite, limit, diminutive

उत्, उद् - up, upwards, off, away, out, out of, over

उप - near, inferior, subordinate, towards, under, on

दुस्, दुर्, दुः - bad, hard, difficult, inferior

नि - negation, in, into, down, back

निस्, निर्, निः - negative, out, away, forth, intensive

परा - away, off, aside

परि - round, about, fully

प्र - forth, on, onwards, away, forward, very, excessive, great

प्रति - towards, in opposition to, against, upon, in return,back, likeness, every

वि - without, apart, away, opposite, intensive, different

सम् (सं) - with, together, completely

सु - good, well, easy

उदाहरण
अति - (आधिक्य) अतिशय, अतिरेक;
अधि - (मुख्य) अधिपति, अध्यक्ष
अधि - (वर) अध्ययन, अध्यापन
अनु - (मागुन) अनुक्रम, अनुताप, अनुज;
अनु - (प्रमाणें) अनुकरण, अनुमोदन.
अप - (खालीं येणें) अपकर्ष, अपमान;
अप - (विरुद्ध होणें) अपकार, अपजय.
अपि - (आवरण) अपिधान = अच्छादन
अभि - (अधिक) अभिनंदन, अभिलाप
अभि - (जवळ) अभिमुख, अभिनय
अभि - (पुढे) अभ्युत्थान, अभ्युदय.
अव - (खालीं) अवगणना, अवतरण;
अव - (अभाव, विरूद्धता) अवकृपा, अवगुण.
आ - (पासून, पर्यंत) आकंठ, आजन्म;
आ - (किंचीत) आरक्त;
आ - (उलट) आगमन, आदान;
आ - (पलीकडे) आक्रमण, आकलन.
उत् - (वर) उत्कर्ष, उत्तीर्ण, उद्भिज्ज
उप - (जवळ) उपाध्यक्ष, उपदिशा;
उप - (गौण) उपग्रह, उपवेद, उपनेत्र
दुर्, दुस् - (वाईट) दुराशा, दुरुक्ति, दुश्चिन्ह, दुष्कृत्य.
नि - (अत्यंत) निमग्न, निबंध
नि - (नकार) निकामी, निजोर.
निर् - (अभाव) निरंजन, निराषा
निस् (अभाव) निष्फळ, निश्चल, नि:शेष.
परा - (उलट) पराजय, पराभव
परि - (पूर्ण) परिपाक, परिपूर्ण (व्याप्त), परिमित, परिश्रम, परिवार
प्र - (आधिक्य) प्रकोप, प्रबल, प्रपिता
प्रति - (उलट) प्रतिकूल, प्रतिच्छाया,
प्रति - (एकेक) प्रतिदिन, प्रतिवर्ष, प्रत्येक
वि - (विशेष) विख्यात, विनंती, विवाद
वि - (अभाव) विफल, विधवा, विसंगति
सम् - (चांगले) संस्कृत, संस्कार, संगीत,
सम् (सं)- (बरोबर) संयम, संयोग, संकीर्ण.
सु - (चांगले) सुभाषित, सुकृत, सुग्रास;
सु - (सोपे) सुगम, सुकर, स्वल्प;
सु - (अधिक) सुबोधित, सुशिक्षित

आपण आतापर्यंत परि, सम् (सं),  प्र आणि वि हे चार उपसर्ग असलेले शब्द कोड्यांच्या स्वरूपात पहिले.

________________________

डॉ. प्रज्ञा देशपांडे यांची प्रतिक्रिया :

उपसर्गेण धात्वर्थो बलादन्यत्र नीयते।                         प्रहाराहारसंहारविहारपरिहारवत् ॥                   उपसर्गामुळे धातूचा(क्रियापदाच्या मूळ रूपाचा) अर्थ जबरदस्तीने दुसरीकडे नेल्या जातो किंवा बदलतो. उदाहरणार्थ -( हृ ) हरण करणे   ,प्र+हृ=प्रहार /आघात, आ+हृ= आहार ,सम्+हृ= संहार/ नाश ,वि+हृ= विहार / फिरणे ,परि+हृ = परिहार / टाळणे

प्रति+आ+हृ= प्रत्याहार                
सम्+आ+हृ= समाहार।                    
अप+हृ=अपहरण
उप+हृ=उपहार
प्रति+आ+हृ= प्रत्याहार                
सम्+आ+हृ= समाहार।                    
अप+हृ=अपहरण
उत्+आ+हृ=उदाहरण